Nếu như ở đầu thế kỷ 21, chúng ta khó lòng tưởng tượng được một thực thể nào đó ngoài con người có thể viết báo, vẽ tranh, lập trình hay tư vấn tâm lý, thì giờ đây AI đã hiện thực hóa điều đó. Theo báo cáo của McKinsey đầu năm 2025, khoảng 40% công ty trên thế giới đã ứng dụng AI, và có đến 78% đang trong quá trình khám phá hoặc đã triển khai công nghệ này. Tại Việt Nam, nghiên cứu của Microsoft cho thấy 88% lao động tri thức sử dụng AI trong công việc, cao hơn mức trung bình toàn cầu là 75%.
Nhưng đằng sau những con số ấn tượng này là một nghịch lý đáng suy ngẫm: liệu AI có thực sự đang được khai thác đúng với tiềm năng khổng lồ của nó? Hay chúng ta đang chứng kiến một "đặc ân" công nghệ bị sử dụng một cách hời hợt, thậm chí lãng phí, bởi chính những người đang sở hữu nó?
Bóng ma "trọc phú kiến thức" thời AI
Có một khái niệm trong triết học của Nietzsche gọi là "Bildungsphilister" (tạm dịch: trọc phú kiến thức) – ám chỉ những người chỉ tích trữ thông tin mà không biến nó thành hiểu biết hay sáng tạo của riêng mình, giống như người giàu mới nổi khoe của mà không biết thưởng thức giá trị thực sự của tài sản. Trong kỷ nguyên AI, chúng ta đang chứng kiến sự xuất hiện của một thế hệ "trọc phú AI" mới.
Người dùng (cá nhân và doanh nghiệp) có thể nhanh chóng tạo ra văn bản, hình ảnh, thậm chí mã code chỉ bằng vài câu lệnh đơn giản. Sự tiện lợi này mang lại cảm giác "biết tuốt", nhưng thực chất là vay mượn bề mặt, thiếu đi sự thấu hiểu bản chất. Họ dùng AI để tạo ra sản phẩm nhanh chóng, nhưng không biết cách tùy biến, kiểm soát hay thêm giá trị cá nhân vào đó – họ sở hữu công cụ nhưng không thực sự làm chủ nó.
Ví dụ điển hình là khi sinh viên sử dụng ChatGPT để viết bài luận mà không kiểm tra tính chính xác, hoặc doanh nghiệp áp dụng mẫu chiến lược AI có sẵn mà không điều chỉnh cho phù hợp với bối cảnh riêng, dẫn đến những sản phẩm thiếu tính cá nhân, thiếu sáng tạo và đôi khi chứa thông tin sai lệch.
Một nghiên cứu của VCCI cho thấy tại Việt Nam, mặc dù tỷ lệ người lao động sử dụng AI cao ngất ngưởng, chỉ khoảng 30% doanh nghiệp thực sự ứng dụng AI vào hoạt động cốt lõi. Phần lớn vẫn dừng lại ở mức độ cơ bản như sử dụng ChatGPT cho các tác vụ đơn lẻ, vụn vặt.
Vì sao "đặc ân" bị bỏ lỡ?
Sự dễ dàng nuôi dưỡng sự lười biếng. Khi AI có thể làm thay quá nhiều việc một cách nhanh chóng, con người có xu hướng ngại đào sâu, ngại tư duy phức tạp. Chúng ta hài lòng với những câu trả lời đầu tiên mà AI đưa ra, thiếu đi sự tinh chỉnh, phản biện cần thiết để tạo ra giá trị thực sự.
Khoảng cách giữa "thử" và "dùng hiệu quả" cũng là rào cản lớn. Nhiều doanh nghiệp chỉ dừng lại ở mức thử nghiệm, thiếu tầm nhìn và chiến lược dài hạn. Họ vẫn xem AI như một công cụ phụ trợ, thay vì là động lực đổi mới có thể định hình lại toàn bộ mô hình kinh doanh.
Kỳ vọng và hiểu biết sai lệch cũng là nguyên nhân. Hoặc là quá thần thánh hóa AI, tin rằng nó có thể làm mọi thứ một cách hoàn hảo, hoặc là đánh giá thấp tiềm năng, chỉ coi nó như một công cụ tìm kiếm thông tin nâng cao.
Hệ quả nhãn tiền
Khi AI không được khai thác đúng cách, nó không chỉ là sự lãng phí công nghệ mà còn có thể làm thui chột khả năng tư duy độc lập, sáng tạo và giải quyết vấn đề - những năng lực cốt lõi của con người mà không máy móc nào thay thế được.
Nghịch lý thay, AI do trí tuệ con người tạo ra, nhưng trí tuệ con người lại đang dần trở nên lười biếng, thậm chí tự ti trước AI. Chúng ta sẵn sàng "nhường" đặc ân sáng tạo cho một cỗ máy vô tri, rồi hài lòng với những sản phẩm đại trà, thiếu dấu ấn cá nhân.
Đánh thức tiềm năng bị ngủ quên
AI thực sự là một món quà, một đặc ân mà trí tuệ con người tạo ra. Nhưng việc khai thác nó một cách hời hợt, theo tâm lý "trọc phú", đang biến đặc ân đó thành sự lãng phí đáng tiếc.
Đã đến lúc chúng ta cần nhìn nhận lại cách tiếp cận AI. Thay vì chỉ "copy-paste" (sao chép nguyên si), hãy học cách dành thời gian suy nghĩ, chỉnh sửa và bổ sung ý tưởng cá nhân vào sản phẩm AI tạo ra. Coi AI là cộng sự đắc lực, là công cụ khuếch đại trí tuệ, chứ không phải là cái máy làm thay.
Loài người tạo ra máy móc để giảm áp lực lao động tay chân, để có thời gian tập trung hơn cho hoạt động vốn dĩ luôn được coi là đặc ân mà tạo hóa ban tặng riêng cho con người: hoạt động sáng tạo của tư duy. Nếu chúng ta ủng hộ "máy học" (machine learning - cách AI tự học hỏi và phát triển), tại sao không ủng hộ "người học" - việc con người cũng phải không ngừng học hỏi và phát triển? Chỉ khi đó, "đặc ân" AI mới thực sự tỏa sáng, giúp chúng ta kiến tạo tương lai theo cách riêng, thay vì chỉ lặp lại những gì có sẵn.
(P/s: Nhiều người hỏi quá nên mình quyết định làm hướng dẫn sử dụng AI để viết báo. Mình không phải nhà báo mà chỉ là người hiểu phương pháp và cách thức dùng AI, nên chủ yếu là show cách tiếp cận thôi, còn các bạn phóng viên, chuyên ngành báo chí chắc chắn sẽ có nhiều kỹ thuật viết bài, kỹ năng rà soát, đọc hiểu tốt hơn. "Bài báo" mô phỏng bên trên là sản phẩm tạm thời khi mình làm tutorial hướng dẫn, trong lúc đợi clip hướng dẫn thì mọi người đọc tạm trước nhé. Chưa đạt trình độ "báo chuẩn" nhưng mình cũng thấy có nhiều ý đáng suy nghĩ).
Nguồn: https://www.facebook.com/share/p/1AuhuenMTy/